Nacističko zlato i uloga Švajcarske i Portugala u njegovom skrivanju

Tokom Drugog svjetskog rata, nacistička Njemačka je sprovela jednu od najvećih sistematskih pljački zlata u istoriji.

Zlato je oduzimano iz centralnih banaka okupiranih zemalja, kao i direktno od žrtava Holokausta, uključujući zlatne zube, nakit, satove i druge dragocjenosti. Ova ogromna količina dragocjenog metala korišćena je za finansiranje nacističkih ratnih napora, kupovinu sirovina i održavanje ekonomije Trećeg rajha uprkos međunarodnim sankcijama i embargu.

Dvije formalno neutralne države, Švajcarska i Portugal, igrale su ključne uloge u pranju i skrivanju ovog zlata, često zatvarajući oči pred njegovim ilegalnim porijeklom.

Uloga Švajcarske

Švajcarska, kao ekonomski i finansijski centar Evrope, bila je glavni kanal kroz koji je nacističko zlato ulazilo u međunarodne tokove. Švajcarska nacionalna banka (SNB) kupila je nacističko zlato u vrijednosti od oko 1,231 milijarde švajcarskih franaka između 1940. i 1945. godine. Prema američkim izvještajima i Bergier komisiji, SNB je primila oko 440 miliona američkih dolara vrijednosti zlata, od čega se procjenjuje da je najmanje 316 miliona dolara bilo ukradeno iz centralnih banaka i od žrtava Holokausta.

U najkritičnijem periodu rata, između 1943. i 1944. godine, švajcarske vlasti su organizovale transport 280 kamiona punih nacističkog zlata preko svoje teritorije ka Španiji i Portugalu. Ti konvoji su bili pod švajcarskom zaštitom i osigurani kod švajcarskih firmi, a procjenjena vrijednost tog zlata bila je između 250 i 500 miliona dolara. Ovi potezi su omogućili nacistima da finansiraju nabavku strateških sirovina i tako produže rat.

Iako se Švajcarska posle rata predstavljala kao neutralna zemlja koja je pružala humanitarnu pomoć, međunarodne istrage su pokazale da je švajcarski finansijski sistem značajno profitirao od trgovine sa nacističkom Njemačkom. Nakon rata, Švajcarska je pristala na simbolične reparacije u iznosu od 250 miliona franaka, dok je većinu zlata zadržala. Tek krajem 1990-ih, nakon velikog međunarodnog pritiska, otvorene su arhive i sprovedene dublje istrage koje su potvrdile razmjere saradnje sa nacistima.

Uloga Portugala

Portugal, koji je tokom rata bio pod Salazarovim autoritarnim režimom, bio je drugi najveći prijemnik nacističkog zlata – odmah iza Švajcarske. Nacisti su koristili zlato kao sredstvo plaćanja za nabavku wolframa (tungstena), strateški važnog metala za proizvodnju oružja. Portugal je tokom rata primio oko 123,8 tona zlata, većim dijelom direktno iz Njemačke ili posredstvom Švajcarske i Banke za međunarodna poravnanja (BIS).

Prema procjenama savezničkih vlasti, Portugal je primio između 43 i 53 miliona dolara u zlatu ukradenom iz okupiranih zemalja. Ipak, nakon rata vratio je samo oko četiri tone tog zlata, pozivajući se na to da nije znao za njegovo porijeklo u trenutku kada je primljeno. Britanske i američke vlasti, u želji da očuvaju političke i ekonomske odnose sa Portugalom nakon rata, dozvolile su toj zemlji da zadrži većinu zlata. Tako je Portugal izbjegao veće obaveze restitucije prema žrtvama nacizma, iako je imao direktnu ekonomsku korist od saradnje sa Trećim rajhom.

Iako neki istoričari tvrde da portugalske vlasti nisu bile svjesne pravog porijekla zlata, činjenice i diplomatska dokumenta ukazuju na to da su postojale osnovane sumnje. Međutim, politički pragmatizam poslije rata pretegao je nad moralnim i pravnim odgovornostima.

Iako su Švajcarska i Portugal bile formalno neutralne tokom Drugog svjetskog rata, njihova umješanost u prihvatanje i „pranje“ nacističkog zlata ostaje moralno sporna. Švajcarski bankarski sistem omogućio je Nemačkoj pristup međunarodnim finansijama, dok je Portugal obezbijedio ključne sirovine u zamjenu za zlato koje je često bilo ukradeno ili zaplijenjeno. Posleratne istrage i izvještaji potvrdili su da su ove dvije zemlje igrale mnogo aktivniju ulogu nego što su to bile spremne da priznaju decenijama nakon rata.

Danas, iako su neke reparacije isplaćene i istina djelimično razotkrivena, pitanje moralne odgovornosti ostaje. Uloga Švajcarske i Portugala u ovom mračnom poglavlju istorije pokazuje kako neutralnost može biti iskorišćena za sticanje profita u vrijeme ljudske tragedije i rata.

cover photo: Pixabay